Во издавачката програма на ИД Макавеј од Скопје, во 2023 година ни пристигна еден од корифеите на западната континентална мисла, Барух Спиноза, со своето дело „Етика“. Преводот е на Ели Пујовска, преведувачка од холандски јазик, а преводот на изданието е финансирано од Холандската фондација за литература. Спиноза разработува неколку аспекти во ова дело од кои накусо ќе ги спомнеме неговата метафизика, епистемологија, етиката, пантеистичкиот поглед на Бог и природата на постоењето, и човечките емоции.
Во метафизиката на Спиноза, тој предлага монистички поглед на реалноста, отфрлајќи го традиционалниот дуализам на умот и телото. Тој тврди дека постои само една супстанција во универзумот, која ја идентификува како Бог или Природа. Оваа супстанца има бесконечни атрибути, а двата атрибути достапни за човечкото разбирање се мислата и екстензијата. Сè што постои е начин или модификација на оваа единствена супстанција и илустрира една холистичка и меѓусебно поврзана перспектива на реалноста. Во дел 1 , пропозиција 5, тој вели, „Во природата, не можат да постојат две или повеќе супстанции од иста природа или со ист атрибут.” Оваа пропозиција го одразува суштинското монистичко начело за единствена супстанција со бесконечни атрубути.
Епистемологијата на Спиноза е тесно поврзана со неговата метафизика. Тој тврди дека познанието за светот е изведено од јасно и дистинктно сфаќање на Божјите својства, особено на мислата и екстензијата (проширувањето). Тој ја нагласува важноста на разумот и интуицијата во стекнувањето вистинско познание. Спиноза тврди дека емоциите и несоодветните идеи се извори на конфузија и дисторзија и се застапува за рационален и интелектуален пристап кон разбирањето на природата на реалноста.
Во етичкото подрачје, Спиноза има за цел да обезбеди рамка за постигнување живот со доблест и спокојство. Тој тврди дека разбирањето на сопствената природа и законите што управуваат со универзумот води до поголема контрола над емоциите. Со негување интелектуални доблести и минимизирање на влијанието на страстите, поединците можат да постигнат состојба на блаженство. Етиката на Спиноза се одликува со детерминистички поглед, каде што слободата се наоѓа во препознавањето и усогласувањето на себеси со нужните закони на природата.
Пантеистичкото гледиште на Спиноза претпоставува дека Бог и природата се заменливи поими, кои претставуваат единствена и бесконечна супстанција. Бог, според Спиноза, не е трансцендентно лично божество, туку иманентна сила својствена во структурата на универзумот. Сè што постои е манифестација или начин на Бога, а поединечните нешта се конечни изрази на бесконечната божествена супстанција. Ова гледиште води кон чувство на единство и меѓусебна поврзаност, поткопувајќи ги традиционалните поими за посебен творец и за креација. Пантеистичкиот светоглед на Спиноза е длабоко втемелен во “Етика.” Во делот 1, пропозиција 14, тој вели, “Бог е вечен, или сите Божји атрибути се вечни.” Оваа пропозиција го потенцира идентификувањето на Бог со атрибути, нагласувајќи ја иманентноста и вечноста на светото во сите нешта.
Во своето истражување на човечките емоции, Спиноза ги категоризира како страсти што произлегуваат од неадекватни идеи или постапки што промовираат благосостојба и радост што произлегуваат од адекватни идеи. Тој тврди дека разбирањето на причините за емоциите ја намалува нивната моќ над поединците. Со негување на разумот и познанието, може да се постигне состојба на ментална рамнотежа, ослободувајќи се од бурниот налет на страстите. Спинозовиот пристап кон емоциите е вкоренет во самосвеста и интелектуалното мајсторство како средство за постигање похармоничен и доблесен живот.
